LẠC TIÊN

LẠC TIÊN

Tên khoa học: Passiflora foetida L .

Tên khác: Chùm bao, dây nhãn lồng, dây lưới, mắn nêm, dây bầu đường (Đà Nẵng), tây phiên liên, mò pì, mác quánh mon (Tày), co hồng tiên (Thái).

Tên nước ngoài: Stinking passion – flower, granadilla, tagua passion - flower (Anh); passiflore, passion (Pháp).

Họ: Lạc tiên (Passifloraceae).

Mô tả

Cây leo bằng tua cuốn. Thân mềm, tròn và rỗng, có lông thưa. Lá mọc so le, chia 3 thùy, thùy giữa lớn hai thùy bên, mép uốn lượn có lông mi nhỏ, gốc hình tim, đầu nhọn, gân lá hình chân vịt, hai mặt có lông mịn; tua cuốn mọc ở kẽ lá, đầu cuộn lại như lò xo.

Hoa to, đều, lưỡng tính, mọc riêng lẻ ở kẽ lá; tổng bao gồm 3 lá bắc rời nhau chia thành những dải nhỏ như sợi; bao hoa gồm 5 lá dài màu xanh lục, mép viền trắng, mỗi lá đài có một phần phụ hình sừng nhọn ở mặt ngoài; 5 cánh hoa rời nhau, màu trắng pha tím nhạt ở giữa, xếp xen kẽ với các lá đài; một vòng tua gồm rất nhiều phần phụ của cánh hoa hình sợi chỉ, màu tím; ở giữa hoa, có một cột nhỏ hình trụ (cuống nhị nhụy) mang 5 nhị có bao phấn đính lưng, màu vàng; bộ nhụy có 3 lá noãn; bầu thượng một ô.

Quả nọng, hình trứng, dài khoảng 3 cm, bao bọc bởi tổng bao lá bắc tồn tại; vỏ quả mỏng khi chín màu vàng; hạt nhiều, có áo hạt thơm, ăn được.

Mùa hoa: tháng 5 – 7; mùa quả: tháng 8 – 10.

Ngoài cây lạc tiên nêu trên, còn có một số loài lạc tiên khác cũng được dùng như sau:

• Lạc tiên Nam Bộ (Passiflora cochinchinensis ).

Tên khác: Cơm lang, lồng đen, xen.

Cây leo, cành hơi dẹt, có khía rãnh.

Lá thuôn hẹp, gốc và đầu tròn, mép nguyên, mặt trên nhẵn, mặt dưới hơi có lông.

Cụm hoa có ít hoa màu trắng có vòng tua phần phụ màu tím và vàng. Quả nhỏ, hình trứng nhẵn, dài 1,5 – 2,5 cm, không có tổng bao lá bắc. Mùa quả vào tháng 5.

• Lạc tiên tây (Passiflora incarnata )

Cây leo, dài 3 – 9m. Thân có rãnh dọc, vỏ màu xám nhạt sau chuyển màu đỏ tía, khi non có lông mịn. Lá mọc so le, chia 3 thùy (ít khi 5 thùy) mép có răng rất nhỏ, tua cuốn mọc ở kẽ lá.

Hoa to màu trắng, thơm, mọc đơn độc, có cuống dài; lá bắc 3, xẻ rất sâu; vòng tua phần phụ của cánh hoa có màu tím tía hoặc hồng. Quả hình trứng, nạc, khi chín màu vàng, ăn được.

• Lạc tiên trứng (Passiflora edulis Sims).

Còn gọi là dây mát (xem cây này)

Phân bố, sinh thái

Trong số 15 loài thuộc chi Passiflora L. ở Việt Nam, lạc tiên là loài mọc tự nhiên, có vùng phân bố rộng rãi nhất. Cây phân bố ở khắp các tỉnh trung du, vùng núi thấp (dưới 1000m) và đôi khi cả vùng đồng bằng. Những tỉnh có nhiều lạc tiên là Bắc Giang, Quảng Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng, Tuyên Quang, Yên Bái, Phú Thọ, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình và một số tỉnh phía đông Trường Sơn. Trên thế giới, lạc tiên có ở Nam Trung Quốc, Lào, Campuchia và một số nước Đông Nam Á khác.

Lạc tiên là cây ưa ẩm và ưa sáng, thường mọc trùm lên các cây bụi ven rừng, đồi, nhất là ở các trảng cây bụi tái sinh sau nương rẫy. Cây sinh trưởng mạnh từ khoảng giữa tháng 3 đến tháng 8. Hoa quả nhiều hàng năm. Mùa đông cây có hiện tượng hơi rụng lá. Tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt. Sau khi chặt, phần còn lại tái sinh cây chồi khỏe.

Nguồn lạc tiên ở Việt Nam nhìn chung khá dồi dào. Lượng khai thác làm thuốc hàng năm không ảnh hưởng nhiều đến dự trự tự nhiên. Cây bị tàn phá chủ yếu do nạn phá rừng lấy đất canh tác.

Công dụng

Tính vị, công năng: Toàn cây lạc tiên có vị ngọt, hơi đắng, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lợi thủy. Quả có vị ngọt, chua, tính bình, mùi thơm, có tác dụng nhuận phế, chỉ thống.

Lạc tiên được dùng làm thuốc an thần, chữa mất ngủ, suy nhược thần kinh. Ngọn non của cây thường được thu hái để luộc ăn vào buổi chiều hoặc trước khi đi ngủ vài giờ. Dạng thuốc thông thường là cao lỏng có đường được pha chế như sau: Lạc tiên 400g, lá vông 400g, lá gai 100g, rau má 100g. Tất cả nấu với nước, cô đặc được 100ml. Đường nấu thành sirô. Pha 6 phần cao với 4 phần sirô. Ngày uống 40ml, chia làm 2 lần.

Quả lạc tiên trứng (P.edulis Sims) được dùng làm nước giải khát có tác dụng mát và bổ. Cách làm như sau: quả chín (càng chín càng thơm), 0,5kg, bổ đôi nạo hết ruột, ép và lọc lấy dịch quả. Đường trắng 0,25 kg hòa với một lít nước đun sôi để nguội. Đổ dịch quả vào nước trộn đều. Uống với nước đá. Nước quả lạc tiên trứng có mùi thơm đặc biệt, vị hơi chua, chứa nhiều vitamin nhất là vitamin B2.

Ở châu Âu, cây P.coerulea được dùng làm thuốc dịu thần kinh rất công hiệu, dưới dạng cồn thuốc tươi với liều 30 đến 50 giọt/ngày, hay dạng cao lỏng với liều 1 – 3g/ngày. Cây P.incarnata cũng dùng làm thuốc an thần chữa mất ngủ, hồi hộp, suy nhược thần kinh, động kinh, dưới dạng cồn thuốc tươi, với liều 30 đến 50 giọt/ngày hay dạng cao lỏng với liều 1 – 5g/ngày.

Bài thuốc

Chữa thần kinh suy nhược, mất ngủ, hồi hộp:

Lạc tiên 150g, lá vông 130g, tâm sen 2,2g, lá dâu 10g, đường 90g. Tất cả nấu thành cao lỏng vừa đủ 100ml. Ngày dùng 2 – 4 thìa to, uống trước khi đi ngủ.