XẠ ĐEN

XẠ ĐEN

Tên khoa học: Ehretia asperula Zoll. et Moritzi

Tên khác: Dót

Họ: Vòi voi (Boraginaceae).

Mô tả

Cây bụi mọc leo, dài tới 3 – 5m; cành non phủ lông mịn màu nâu nhạt, cành già không lông. Lá mọc so le, phiến hình bầu dục tới bầu dục thuôn hoặc bầu dục dạng trứng, dài 5 – 15cm, rộng 2 – 8cm, chóp lá tù hay có mũi nhọn, gốc lá tròn hay tù, không lông hoặc có ít lông mềm trên các gân lá ở mặt dưới; mép lá nguyên; gân bên 6 – 7 đôi, lõm ở mặt dưới; cuống lá dài 1 – 2cm.

Cụm hoa xim dạng ngù kép ở nách lá phía ngọn, trải ra rộng tới 10 – 15cm, có lông mịn. Lá bắc hình đường hay hình ngọn giáo, dài 3 – 10mm. Đài hoa dài 1,5 – 2,5mm, chia 5 thùy, có lông mịn. Tràng hoa màu trắng hoặc màu hồng nhạt, dài 3,5 – 5mm; thùy dài 2 – 3mm, dài gần bằng ống. Nhị 5, chỉ nhị dài 4 – 6mm. Bầu không lông.

Quả hạch màu hồng, màu da cam hay màu vàng, đường kính 3 – 4mm, hạch (vỏ quả trong) có khía, chia thành 4 phân hạch, mỗi cái chứa một hạt.

Phân bố, sinh thái

Ở Việt Nam, xạ đen phân bố ở Hòa Bình, Hà Nội, Hà Nam, Ninh Bình, Quảng Ninh và Thừa Thiên – Huế.

Còn có ở Trung Quốc (Hải Nam), Indonesia (Giava).

Mọc ở nơi sáng và ẩm, ven đường, ven rừng, trên các lùm bụi. Mùa hoa tháng 7 – 11, mùa quả tháng 1 – 2 năm sau.

Công dụng

Tính vị, tác dụng: Có tác dụng thông kinh, lợi tiểu, tiêu độc.

Đồng bào dân tộc Mường ở Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình sử dụng thân, cành, lá làm thuốc chữa vô sinh, trị các chứng bệnh viêm  nhiệt, mụn nhọt và một số bệnh ngoài da. Trong thời gian gần đây, cây còn được sử dụng trị bệnh ung thư (cancer).

Ghi chú: - Cây thuốc đang được quan tâm theo dõi trong thời gian gần đây: Đã có những sản phẩm như cao xạ đen, chè túi lọc, bảo thọ có vị xạ đen (theo Trần Công Khánh, 2010); - Xin tham khảo thêm Cùm rụm nhọn, một loài cùng chi Ehretia.